Er stovnsbarnið gjaldið fyri lívið, tey vaksnu liva

Samfelagið broytist alsamt, og tað ger gerandisdagurin hjá børnum og vaksnum eisini. Á mangan hátt er samfelagið í dag fjølbroyttari enn nakrantíð við fleiri avbjóðingum og møguleikum – serliga fyri tey vaksnu. Hvørji krøv seta hesar broytingar børnunum.

Grundleggjandi fyritreytir broytast ikki
Vit vita, at børn í røttum umstøðum og við røttu avbjóðingunum ikki kunnu annað enn mennast og læra. Mong hava sett orð á júst hetta, og um vit lurta eftir danska granskaranum Knud Illeris, kann læring verða lýst sum ein tilgongd, har børnini ogna sær vitan, kunnleika og evni ígjøgnum upplivingar og royndir tey fáa, tá ið tey taka lut í og geva sítt íkast í samspæli við onnur.

Hóast samfelagið broytist, so broytast grundleggjandi fyritreytirnar fyri at læra og mennast sum menniskja ikki – og fara neyvan nakrantíð at gera tað. Lýsingin hjá Illeris sigur nakað um hvussu, men einki um hvør kann ella skal standa fyri at skapa karmarnar hjá børnum at læra og mennast.


Foreldur og námsfrøðingar
Spontant hugsa vit, at tað sjálvsagt fyrst og fremst eru foreldrini. Hinvegin er veruleikin í dag, at flestu børn verða, bara nakrar mánaðir gomul, skrivað inn í eina skipan, sum meira ella minni tekur yvir partar av gerandisdegnum, ímeðan foreldrini gera sítt. Vit hava kallað barnatilboðið ansing, men í dag verður tað kallað mennandi dagtilboð.

Í áhugaverdum práti í KVF seinasta mánadag um fyrstu námsfrøðingarnar, sum fingu prógv fyri 25 árum síðani, varð prátað um, hvussu tíðirnar eru broyttar hesi árini. Forkvinnan í Pedagogfelagnum varð endurgivin fyri at siga: “Útbúgvingin sum námsfrøðingur er samfelagsligi grundarsteinurin, og tann týdningarmesti lærdómurin nakar kann nema sær.” Víðari segði hon, at hetta er tí, at arbeiðið, sum pedagogar útinna í dag er jú frá grundini av, frá tí barnið er nær sagt nýføtt og allan vegin uppeftir heilt upp í vaksnamannalívið (tosar her um øll arbeiðsøki teirra við ungum og eldri), so eru námsfrøðingar um tey, og skulu læra tey, og menna tey, ella skapa karmar rundan um børnini, sum gera, at tey kunnu mennast og læra at blíva góðir samfelagsborgarar. Læra at vera saman við øðrum, læra at taka atlit til hvønn annan, vera góð við hvønn annan og sleppa at vera skapandi...

Ilt er at vera ósamd, men ilt er eisini at síggja, hvar markið fyri ábyrgdini hjá “samfelagnum” av barnalívinum gongur? Hóast vit vita, at børn í røttum umstøðum ikki kunnu annað enn mennast og læra, so ger tað ikki tað sama, hvørjum tey eru mest saman við.

Sjálvsagt er gott og onkuntíð neyðugt við góðum ráðum og viljanum at vera vegleiðari hjá foreldrum. Tó er arbeiðið sum námsfrøðingur ein vinnuvegur og ikki eitt kall, og við at traðka um hetta markið, kann broytingin óviljað taka sjálvsálitið frá foreldrunum, sum fara at ivast í foreldraleiklutinum, og hvør í veruleikanum hevur størst týdning fyri barnið.

Hvør er uppalari
Forkvinnan er ikki í iva, at foreldrini eiga ábyrgdina at uppala børn, og at foreldrini altíð vilja vera kjarnin í uppalingini hjá børnunum, men, sigur hon víðari, tað er eingin ivi um, “at børn eru í dag øgiliga nógvar tímar á dagstovni, og teir tímarnir tey eru heima eru kanska øgiliga fáir, hvar tey eru vakin, men tað, sum er týdningarmikið í hesum er hendan eyðmýktin, sum pedagogurin hevur fyri mentanini og tilveruni hjá familjuni og hjá barninum, at tað sleppur at vera tað, sum tað er, heimanífrá og allíkavæl eisini verður styrkt til at vera nakað saman við øðrum t.v.s. nakað í sær sjálvum og nakað saman við øðrum.”

Av sonnum hugvekjandi orð, at børn í dag eru øgiliga nógvar tímar á dagstovni, og teir tímarnir tey eru heima eru kanska øgiliga fáir, hvar tey eru vakin. Prátið í útvarpsstovuni fer víðari, og spurningur verður ikki setur við útsøgnina, sum hugsandi er góðtikin, tí soleiðis liva vit bara í dag.

Ikki minni hugvekjandi er júst broytingin, sum forkvinnan fyrr í prátinum vísir á: “Samfelagsgongdin og samfelagsmenningin hon krevur sítt, og tað er øgiliga týdningarmikið, at útbúgvingin (hjá námsfrøðingunum) fylgir við, soleiðis at vit hava pedagogar, sum eru brynjaðir til ta tíðina, sum teir skulu arbeiða í og ábyrgdin á tí einstaka, mann kann siga, at einstaklinga hugsanin í samfelagnum í dag setir øgiliga stór krøv til, at tú skalt arbeiða við menningini hjá hvørjum einstøkum, tú hevur stóra ábyrgd fyri, hvussu lívið hjá tí einstaka formar seg...”

Dugnaligir námsfrøðingar, men...
Spurningurin, eg siti eftir við, er, hvar halda vit foreldraleikluturin steðgar, og hvat byrjar samfelagið at eta seg inn á ábyrgdina hjá foreldrunum?

Um eg hugsi sum mamma, so hugsi eg ikki, at onnur vaksin eiga at síggja tað sum sína uppgávu at mynda mítt barn, sjálvt um eg kann geva forkvinnuni rætt, tá ið hon sigur: “Eg ivist onga løtu í, at foreldur hava verið ómetaliga glað fyri at fáa tann økta kapasitetin inn í lívið hjá teirra børnum.” Ja, eg havi verið ómetaliga glað fyri dugnalig fólk, sum hava verið og eru um børn míni nakrar tímar um dagin. Tey hava veruliga gjørt arbeiðið væl, og børnini fara heilt víst at hava nógv góð minnir frá dagrøktini, barnagarðinum og frítíðarskúlanum.

Men ongantíð havi eg sæð hesa uppgávuna sum kompensatión fyri mína fráveru at vera foreldur. Hugsi, at vit eiga at lata foreldur vera foreldur – bæði hjá smábørnum og hjá skúlabørnum – og eiga ábyrgdina.

Hvørjar avbjóðingar tosa vit um
Sum víst verður til, so er tað ein avbjóðing, at børn í dag eru nógv á stovni, og halda vit tá, at barnalívið er nøktandi? Vit vita, at mong børn hava longri “arbeiðsdag” enn foreldrini, og eru troytt av degnum, tá ið tey verða avheintað. Halda vit, at tað er í lagi, at samfelagið tekur yvir og átekur sær uppgávuna, hvussu lívið hjá tí einstaka formar seg?

Vit vita ikki, tí tosað verður ikki nógv um evnið, men námsfrøðingarnir eru óivað nøgdir, tí hetta er arbeiði teirra, sum teir eisini gera væl. Men hvat við teimum, sum eiga børnini, sum vilja vera meira saman við foreldrunum? Vit eru kanska bláoygd og halda, at námsfrøðingarnir duga eins væl og vit at vera saman við børnum okkara, og við hesum hugsa vit minni um, at fráveran okkara gerst prísurin barnið má gjalda fyri lívið, vit liva.

Hvør ert tú – hvat slag av menniskja ert tú?

Tyler Perry, sum í ár var ein av luttakarunum á GLS, segði nakað soleiðis í einum broti, tá ið hann spældi Madea :) Áhugavert...

Eg havi vanliga hesar tríggjar samanberingarnar, tá ið eg hugsi um menniskju í lívi mínum – vinir, familja, kenningar, starvsfólk, starvsfelagar ella hvør tað kann vera. Hesi kunnu øll setast inn í mína sokallaðu trægreining. Soleiðis verður hon gjørd:

Summi eru eins og bløðini
Summi menniskju gerst partur av lívinum, og tey eru eins og bløð á einum træi. Tey eru har eina árstíð. Tú kanst ikki hava álit á teimum ella líta á tey, tí tey eru veik og veita tær bara skugga. Eins og bløðini taka tey tað, teimum tørvar, og so skjótt tað gerst kalt í veðrinum ella um ein vindur blæsur inn í lívið, so eru tey burtur. Tú kanst ikki ilskast inn á tey, tí soleiðis eru tey bara.

Summi eru eins og greinarnar
Summi menniskju koma inn í lívið, og tey eru eins og greinarnar á einum træi. Tey eru sterkari enn bløðini, men tú eigur at ansa tær fyri teimum. Tey verða verandi flestu árstíðir, men um tú upplivir ein storm ella tveir í lívinum, so kann tað vera, at tú missir tey. Oftast brotna tey, tá ið harðast leikar á. Hóast tey eru sterkari enn bløð, so mást tú royna tey, áðrenn tú rennur út til tey og roynir at leggja alla tína byrðu á tey. Í flestu førum tola tey ikki ov tunga byrðu. Men hinvegin, so kanst tú ikki ilskast inn á tey, tí soleiðis eru tey bara.

Summi eru eins og røturnar
Um tú finnur menniskju í lívinum, sum eru eins og røturnar á einum træi, so hevur tú funnið nakað serstakt. Eins og røturnar á trænum, eru tey torfør at finna, tí tey royna ikki at verða sædd. Einasta uppgáva teirra er at halda tær uppi og hjálpa tær at liva eitt sterkt og sunt lív. Um tú trívist, so eru tey nøgd. Tey gera ikki nógv um seg og lata ikki øll vita, at tey eru har. Og um tú upplivir ein øgiligan storm, so halda tey tær uppi. Uppgáva teirra er, hvat so hendir, at halda tær uppi, at føða teg, og geva tær mat og vatn.

Eins og eitt træ hevur nógvar greinar og nógv bløð, so hevur tað fáar røtur. Hygg at lívi tínum. Hvussu nógv bløð, greinar og røtur hevur tú? Hvat ert tú í lívinum hjá øðrum?

Takka Gudi fyri tínar røtur! Tú átti kanska at ringt til onkran av teimum í dag ella sent teimum hesi boðini og sagt: “Takk fyri, at tú ert mínar røtur.”

Minst til, ikki hugsa um at senda hetta til eitt av bløðunum, tí tey skilja tað ikki allíkavæl.

Tyler Perry, 11. september 2012.

Manglar skíggin nakað?

Camilla Carlsen Bechsgaard, sálarfrøðingur, sigur, at børn læra og mennast, tá ið tey eru virkin, smakka, hoyra, kenna, lukta, aftur og aftur flyta ymiskar lutir her og har o.s.fr. Hetta læra tey ikki bara saman við øðrum børnunum í barnagarðinum, men í samspæli við teirra nærmastu. Tá ið børn eru trý til fimm ár verður grundvøllurin fyri nógvum av tí, børnini seinni í lívinum skulu læra seg, løgd.

Hon heldur, at á mangan hátt er tøknin eitt hent amboð. Ein av avbjóðingunum við tøknini, tá ið tosað verður um smábørn og menning, er tó t.d. teldilin ella snildtelefonin, sum bjóðar børnunum inn í ein heim við óendaliga nógvum tilboðum av undirhaldi til høvdið, men kroppurin er hinvegin púra stillur og óvirkin – bara fingrarnir eru virknir.

Víðari sigur Bechsgaard, at fyri lítla barnið fer skíggin altíð at mangla menniskjaliga nærveru, allar kenslur og møguleikar at royna ymisk í verki sum t.d. “Um eg kasti meg á gólvið og sparki, verður manna súr... og um eg geri tað sama, tá ið babba er har, tekur hann meg upp og troystar meg.” Enn ein roynd, sum skal goymast og roynast aftur og aftur.  

Fyrstu árini, frá tí barnið verður føtt, og til tað er umleið fimm ár, hendir týdningarmesta støðuga menningin í heilanum. Hetta eru veruliga tey magisku árini. Barnið ger sær so við og við eina mynd av, hvat heimurin rúmar. Nervarásin í heilanum mennist eins og tokskinnara. Øll innput, sum barnið upplivir, eru við til at leggja nýggjar skinnarar ella at víðka smáu sporini. Jú fleiri spor verður latin upp, jú lættari verður hjá barninum at taka til sín læru.

Skulu børnini spæla her ella á skíggjanum? Um tú onkuntíð hevur tosað við minni børn, so hevur tú óivað lagt merki til, at tey tosa um ymisk spøl og appir eins natúrliga og var tað eitt spæl frá gerandisdegnum. Fyri tey er ikki munur á, um tey hava spælt minnisspæl á borðinum ella spælt eitt stuttligt minnisspæl á einum fingraskíggja.

Børn kenna tað sum um tey “hava spælt” á saman hátt, sum tá ið tey eru komin út aftur úr einum spælikamari fult við óruddi, og har smálutum liggja allastaðni. Tó er spælið við fysiskum lutum og menniskjum, nógv meira enn skíggin, við til at seta gongd á menningina av heilanum.

Børn skulu tey fyrstu árini menna evni at: 

• hugsa abstrakt - um eg seti hendan kubban omaná hin, so fer tornið óivað at koppa
• at vera og virka í sosialari samveru við onnur børn og vaksin
• at loysa uppgávur: “Hvussu geri eg hetta...?”
• hugsa logiskt - hesin skógvurin til dukkuna er her, mann hin ikki liggja har yviri
• at savna hugsanirnar (fokusera) og vera uppmerksom - nú verður ein søga lisin, og nú skal eg lurta

Har børn eru, er tøknin eisini, og hon er komin fyri at vera. Men skulu tey týdningarmestu, ella tey magisku, árini nýtast til veruliga at uppliva fysiska heimin ella skal tað vera við teldli í hondini?

Bechsgaard heldur, at rætt er at avmarka tíð við skíggja – summi siga hægst 90 minuttir um dagin. Foreldur vilja børnum sínum tað besta og hugsa óivað eisini, at hetta er ein heimur, sum er góður fyri tey, tí hetta mugu tey læra. Men hetta kann skjótt gerast ein bjarnartænasta.

Vit eiga ikki at gloyma, sigur hon, at øll vitan, sum børn fáa og nema sær til tey eru 100 ár, skal setast á grundvøllin, tey spæla seg til fyrstu týdningarmestu árini av lívinum – og sjálvandi er hetta fyrst og fremst spæl í fysiska heiminum, við veruligum leikum og veruligum menniskjum.

Eitt - kanska áhugavert - brot úr ABC News: Generation iPad: Could Device Hurt Toddlers' Development?