Móðurmálsdagur er hvønn dag

Móðurmál er einfalt lýst at vera málið, vit hava lært sum børn frá mammu okkara og teimum, vit eru alin upp við. Tó liggur í hugtakinum ein nógv størri og djúpari týdningur, sum fevnir bæði samleika og mentan okkara, og sum gevur hugsanum og dreymum okkara lív.


Móðurmálsdagur varpar ljós á teldutalu og teknmál
Finski rithøvundurin Antti Tuuri hevur sagt, at: „Á móðurmáli mínum kann eg siga tað, eg vil, men á øðrum málum einans tað, eg havi lært.” Hetta sigur ikki so lítið um týdningin í málinum. Málið er sjálvur lykilin, ið kann lata upp hugaheim okkara og samskifti okkara við onnur.

25. mars er føroyskur móðurmálsdagur og undir heitinum Føroyskt og talgildi heimurin í Norðurlandahúsinum, var hugaligt at vera við, tá ið m.a. føroyski parturin av ISLEX var latin upp fyri almenninginum og ókeypis orðabøkurnar á netinum til allan heimin vórðu fagnaðar.

Føroyska málið hevur síðani Venceslaus Ulricus Hammershaimb als ikki staðið í stað, men er heldur, kanska serliga seinastu árini, styrkt munandi.

Nýtsla av móðurmáli okkara er tó ikki bara at hoyra, tosa, skriva og lesa. Nakrir føroyingar eru blindir og aðrir eru deyvir, og júst her eru eisini avbjóðingar í móðurmálinum. Tí var áhugavert og viðurkennandi, at bæði føroyska teldurtalan og teknmálið var á skránni móðurmálsdagin.

Minsta mál við teldutalu
Nakrir føroyingar eru blindir, og hesir fegnast almikið um føroysku teldutaluna. Teldutala er amboðið, sum kann lesa tekst upp á telduni t.d. á heimasíðum og ymiskum portalum.

Teldutala er ikki nakað nýtt, tí føroyingar hava í fleiri ár nýtt útlendska teldutalu. Avbjóðingin var tó altíð, at torført var hjá útlendsku teldutaluni at tosa gott føroyskt mál. Tí varð farið at gera føroyska teldutalu, og harvið at læra eina teldu at tosa føroyskt.

Við tíðini komu nýggjar avbjóðingar eitt nú við appum og teldlum, og teldutalan var tá ikki longur nøktandi. Tí varð aftur farið til verka at gera nýggja føroyska teldutalu, eina kvinnurødd og eina mannfólkarødd, sum varð liðug í 2013, og røddirnar kallaðar Hanus og Hanna. Hesi eru sjálvandi einki í sjálvum sær, tí tey lesa bara tað, sum skrivað er.

Arbeiðið hevur verið drúgt, segði Karin Kass, leiðari á Sjóndeplinum, men við bæði trúgv og vón og aftur at teimum stóran kærleika til føroyska málið varð komið á mál. Vit kunnu nú breggja okkum av at vera minsta mál við teldutalu.

Nýggja tøknin er ein fongur, sum eisini nýggja appin Voice Dream Reader er gott dømi um, har ein síða skjótt og lætt kann verður skannað inn og síðani lisin upp.


Teknmál sum móðurmál
Fyri aðrar føroyingar er teknmál móðurmál, og kunnu vit tí siga, at vit í Føroyum hava tvey móðurmál. Teknmál er tó enn ikki góðkent sum móðurmál, hóast víst varð á, at teknmálið avgjørt eigur ta tign at vera javnsett føroyskum.

Teknmálstulkarnir, Edny Poulsen og Eyðgunn Hansen, løgdu fram verkætlanina SignWiki Føroyar, sum liggur á netinum sum fo.signwiki.org. Hetta er ein føroysk teknmálsorðabók, sum er ein partur av norðurlendskari verkætlan, ið er stuðlað av Nordplus. Endamálið er í fyrsta umfari at savna tekn og geva fólki lætta atgongd til at læra føroyskt teknmál, síðani er ætlanin at víðka um orðabókina við undirvísingartilfari, spølum, greinum og øðrum viðkomandi tilfari.

Á síðuni eru upptøkur av, hvussu orð verða søgd á teknmáli og ein rødd, sum sigur orðini. Eisini vísir orðabókin á mállæruna í teknmáli, hvar á kroppinum ymisku teknini verða gjørd, hondstøðuna, orðaflokkar og ein mynd er eisini, ið ger tað lættari at skilja ávísa teknið.

Arbeitt verður við at leggja SignWiki Føroyar á Sprotan, so teknmálsorðabókin kann verða nýtt eins og hinar orðabøkurnar á netinum.

Fjølbroyttir føroyingar við fjøltáttaðum máli
Móðurmálsdagurin 25. mars gav mær veruliga orsøk at meta høgt tað megnar arbeiðið, sum lagt verður í føroyska málið fyri allar føroyingar. Ymiskleiki krevur ofta nógv, men tá ið fólk bjóða ymiskleikanum av og fáa úrslit, vit als ikki kundu hugsað okkum at verið fyri uttan, eiga vit at vera takksom fyri slóðbrótarar.

Vit eiga óivað eisini við hesum í huga at síggja hvønn dag sum móðurmálsdag, har vit menna málið í síni heild og geva hvør øðrum ymiskliga atkomu til málið, sum í víðastu merking fevnir bæði um samleika og mentan okkara, og sum gevur hugsanum og dreymum okkara lív.

Fagna lívinum við bláum neglalakki

21. mars er altjóða Down syndrom dagur, og eg eri vís í, at ongantíð fyrr hava vit havt størri tørv á at varpa ljós á rættin til lívið enn júst nú.

Í sendingini “Orsaka, vit eru eisini her!” á TV2 verður sagt, at børn er eitt tað dýrabarasta vit eiga, men børnini, sum ikki eru fullkomin velja vit ofra frá, um vit hava møguleikan. Tað er serliga børn við Down syndrom, vit velja frá. Í sendingini møta vit Mariu, sum sigur í byrjanini: “Vit eru ein doyggjandi rasa, men vit eru her enn. So kom og hygg!” Síðani fer hon at flenna...

(JGI/Tom Grill/Blend Images/Corbis)

Við einum partvísum ella heilum eyka 21inda kromosomi veksur kroppurin øðrvísi og seinni, andlitið fær serstøk eyðkenni, og annað eyðkenni er eisini menningartarn. Ja, ljóðar møtimikið, men eg kenni onga familju við einum barni við hesi avbjóðing, sum sigur, at barnið er óynskt. Heldur er barnið við lívsgleði síni ein sólstrála inn í familjuna.

Øll hesi, eins og vit onnur, gera alt fyri at fáa eitt gott lív við tí, sum vit hava. Soleiðis fagna vit lívinum, ikki tí at vit fingu júst tað, vit ynsktu okkum, men heldur, at vit lærdu okkum at síggja støðuna, sum hon er, og har vit heldur síggja møguleikar, enn forðingar.

Hóast fødd inn í ein litríkan heim, har vit siga, at vit skulu góðtaka hvønn annan, júst sum vit eru, so skal lítið til, so sansar at. Øll skulu helst passa inn í kassan, vit kalla NORMAL. Í litríka heimin skulu øll helst hava tvey bein, tveir armar, tvey oyru, tvey eygu, og tað, sum annars er normalt, og nú eru vit íðin farin at telja kromosom.

Tá ið tosað verður um at eydnast og um at gerast kendur, so sigur Maria: “Grundleggjandi vilja vit fegin, at onnur tosa við okkum, og at vit eru javnstillað... grundleggjandi haldi eg bara, at eg fegin vil vera sædd av øðrum.”

Foreldur ynskja sær ikki eitt barn, sum ber brek. Á gleðina, sum nýfødda barnið gevur, kastar sorgin av óvæntaðu støðuni líkasum ein skugga – serliga við ósvaraðum spurningum. Men í ríkiligt mát síggja vit í gerandisdegnum, at menniskju eru brynjað við einastandandi eginleikanum at vaksa við uppgávuni – og tað gera bæði vaksin og børn í røttum umstøðum.

Anette B. Arentsen, sum hevur skrivað bókina ”Kan prinsesser have Downs syndrom”, er mamma Sofie. Hon sigur nakað soleiðis: “Vit halda ofta, at vit fáa tað, sum vit ynskja okkum. Men onkuntíð er tað bara okkurt, sum er størri enn vit, sum velur fyri okkum. Hvør ein lætti at gerast greiður yvir, at Sofie var og er ein ovurstór gáva til okkum frá onkrum. Vit takka!

Gleði meg til í morgin á altjóða Down syndrom degi og við bláum neglalakki at fagna litríka lívinum.

Turismo para todos

Tíðargrein í Dimmalætting, mars 2015

Ongantíð fyrr hava smáu oyggjarnar í Atlantshavinum verið so spennandi sum nú. Sólarmyrkingin dregur túsundtals ferðafólk, og útlendsku fjølmiðlarisarnir eggja ferðafólki at koma til Føroyar, tí oyggjarnar eru serstakliga serstakar. Á ferð í bý og bygd stjelur mánin við manglandi atkomu tó ofta ljósið frá sólini. Tosað verður nógv um at fáa bestu atkomu at síggja náttúrufenomenið í mars, men fyri nøkur hava oyggjarnar avmarkaða atkomu.


Paraolympiski býurin
3. september í ‘92 gingu føroyingar stoltir við Merkinum inn á olympiska leikvøllin Montjuic við 65.000 áskoðarum og fleiri milliónum sjónvarpshyggjarum. Bercelona var tá vertur fyri paraolympisku leikunum, og hevur býurin seinastu 23 árini veruliga raðfest atkomu við ynski um, at býurin skal gerst atkomuligasti býur í heiminum.

Í dag kann Barcelona breggja sær av, at hann er væl á veg. Tvær ferðir hevur Barcelona verið í finaluni um at vinna heiðurin hjá europeiska samveldinum “Access City Awards”. Soleiðis verður kappast um at gerast atkomuligast í heiminum. Hetta tekur langa tíð og miðvíst arbeiði.

Turismo para todos
Hóast sólin skein á føroysku ítróttarfólkini, sum fingu góð úrslit á paraolympisku leikunum í Barcelona, so eru vit enn ikki við í kappingini um at vera atkomuligasta land í heiminum.

Verkætlanin “Turismo para todos”, merkir ferðavinna fyri øll. Maria-José Ania, sum arbeiðir fyri “Barcelona Access” sigur, at ferðavinna fyri øll, ella atkomulig ferðavinna, fær rætta pláss sítt, tá ið fólk tilvitað gerast varug við javnrættindi fyri øll at ferðast og njóta frítíð teirra. Býurin arbeiðir alla tíðina við at betra um tilboðini til ferðafólk, sum bera breki, serliga innan gisting og matstovur. Privata vinnan er noydd til at síggja, at ferðafólk, ið bera brek, er ein bólkur við stórum tilfeingi, og at tað er neyðugt, at teimum verður víst størri umhugsni.


Atkoma í breiðastu merking
Atkoma er jú ikki bara gáttir, lyftir, trappur ella atkoma inn í bygningar, men eisini atkoma fram at ymiskum umhvørvi, ferðamøguleikar, upplýsing og samskifti, kunningartøkni, samskiftistøkni og skipanir, og aðrir hentleikar og tænastur, sum tøkar eru og verða veittar almenningi, bæði á bygd og í bý.

Lívið í gerandisdegnum er ein heild, og tí er altíð neyðugt at síggja atkomu sum eina heild, tí í heildini skulu tørvirnir verða møttir. Grund fyri hesum er vanligt vit og skil og eisini grein 9 í ST sáttmálanum, sum vísir á týdningin, at fólk, ið bera brek, kunnu liva sjálvstøðugt og sjálvbjargið í øllum lívsins viðurskiftum.

Í Føroyum tekur mánin enn nakað av sólargreislunum, tí okkum tørvar eina umfatandi skipan, sum tryggjar fólki, ið bera brek, javnbjóðis møguleikar fyri atkomu til hentleikar, tíðindi og tænastur – eina samlaða ætlan við ítøkiligum málum, tíðarætlan, fíggjarætlan, revsitiltøkum og eftirmeting.


Sólargeislar, sum tó vinna
Tó er rætt at síggja teir sólargeislarnar, sum avgjørt hita. Teir eru t.d. nýggja byggireglugerðin um atkomu til bygningar, sum hevur verið til hoyringar, Spískamarið verður tekstað, játtan er á fíggjarlógini á kr. 400.000 til ein skrivitulk, ítøkiligar ætlanir at víðka um miðnámstilboð til næmingar við serligum tørvi, Tann góða tilgongdin, handlar, skrivstovur og matstovur, sum byrja at síggja týdning í atkomu og nýggja parkeringskortið, ið kann brúkast uttanlands..

Fylgjarakortið, sum kom í gildi 1. januar, gevur føroyingum, sum ikki kunnu fara til tiltøk ella út at ferðast einsamallir, møguleika at koma út at uppliva. Hetta eru lívgevandi sólargeislar, ið verma gerandisdagin við frælsi at ferðast og uppliva.


Føroyingar og ferðafólk
Tá ið tosa verður um atkomuligar Føroyar, merkir tað sjálvandi fyrst og fremst, at sólin fer at skína á føroyingar, sum fáa ein frælsari gerandisdag, men ferðafólk kunnu tá eisini njóta sólina. Tí er ikki løgið, at tengja hesi saman.

Mótsatt sólarmyrking, so kunnu vit ikki bara bíða til sólin aftur fer at skína, men hetta krevur miðvíst arbeiðið fyrst og fremst at fremja atkomu á øllum økjum, og síðani er lykilin løtt atkomulig leiðbeining. Fólk mugu vita hvat, og hvussu, og leiðbeiningin skal hjálpa og leiðbeina ferðandi at leggja ferðina til rættis grundað á, hvørji tilboð eru, og verða bjóðað fólki við ymiskum avbjóðingum.

Eisini hevur týdning, at víst verður á, hvørjir hentleikar og annað viðkomandi er á staðnum, sum t.d. til tey við førarahundi, um upplýsing við blindskrift ella ljóðbandi, um teleslyngur ella teknmálstulkar á staðnum, ymiksar rundsýningar og so framvegis. Hetta eigur at fevna um listasøvn, gripasøvn, ferðir í hagan, ferðasambandi við bussi og báti, ferðir úti í náttúruni, tónleikatiltøk, svimjihallir, matstovur, og hvat tað kann vera.

Brekøkið er fleirtáttað og kann verða bólkað í fimm:

• Atkoma fyri tey, sum eru blind og sjónveik
• Atkoma fyri tey, sum eru deyv og tunghoyrd
• Atkoma fyri tey í koyristóli og tey, við avmarkaðum førleika
• Atkoma við fylgjara fyri tey í koyristóli og tey, við avmarkaðum førleika
• Atkoma fyri tey, sum hava menningartarn

Tørvirnir eru ymiskir, og tí er tað neyðugt, at tey, sum arbeiða við ferðavinnu, politiska skipanin og vanligi føroyingurin síggja hetta og menna tilboðini samsvarandi.

Hugburður og stoltleiki
Maria-José Ania, frá “Barcelona Access”, sigur víðari, at tað er týdningarmikil viðurkenning av arbeiði teirra at vera við í finaluni í “Access City Awards”. Politiska skipanin hevur saman við okkum verið við at bróta møguligu múrarnar og at økja um atkomu í øllum býnum.

Eisini leggur hon dent á, at Barcelona hevur ikki útferðir, sum eru sniðgivnar til ferðafólk, ið bera brek, men allar almennar ferðir í býnum við ferðaleiðara eru atkomuligar, so øll kunnu vera við. T.d. eru skipaðir gongutúrar, sum eru 100 % atkomuligir, og ferðaleiðarar eru útbúnir í at leiðbeina og/ella fylgjast við ferðandi við ymiskum brekum.

Flestu søvn og forvitnislig støð bjóða tilrættalagdar rundsýningar til ferðafólk við likamligum ella sálarligum breki. Eisini er møguligt at fáa skræddaraseymaðar rundsýningar ígjøgnum virkir, sum hava lagt seg serliga eftir atkomu. Sjálvsagt er eisini møguleiki fyri at ferðast í býnum á egnari hond, og tá merkja fólk serliga væl, hvussu góður og lættur býurin er at ferðast í fyri øll.


Føroyar eru ferðamál við avmarkaðari atkomu
Sjálvandi hava vit nógv at læra, men tað merkir ikki, at vit altíð skulu gera sum onnur. Tað hevur týdning at menna og víðka um atkomu á ein sjálvstøðugan hátt, har landsmyndugleikar, kommunur, kunnungarstovur, so allir føroyingar hugsa “Turismo para todos”, ferðavinna fyri øll.

Vit kunnu her sjálvi flyta mánan, havandi í huga løtumyndina hjá Hans Andriasi Djurhuus, ið gleðist um hitan frá sólini og alt tað, ið livir og andar, og síðani í álvara taka til okkum orðini: Týn ei tað lív, sum sólin veingir gav!